Macając egzotyczne towary, czyli "Kochając" Greena

Świat służących i świat arystokratycznych pracodawców był wielokrotnie portretowany przez literaturę. Z jednej strony opisywany los służby był ponurą ilustracją niesprawiedliwości stale obecnej w zhierarchizowanym społeczeństwie, był wołaniem o przywrócenie godności „ludziom spod schodów.” Na drugim biegunie znajdziemy historie zgoła inne – utrzymane w lekkim komediowym tonie opowieści o sprytnych rezolutnych podwładnych i dużo mniej rzutkich, choć wciąż sympatycznych, panach domów. Pomiędzy tymi dwoma skrajnymi punktami znajduje się cały wszechświat, w którym służący są zaledwie cieniami, postaciami epizodycznymi, marginalnymi. Z rzadka powiernikami tajemnic, częściej niemymi świadkami wydarzeń.

Przydałby mi się taki szwadron co sobotę, gdy trzeba chatę ogarnąć...

„Kochając” Henry’ego Greena wydało w Polsce Biuro Literackie kojarzące się z ambitną, wysublimowaną, adresowaną do wyrobionego odbiorcy poezją. I niech to będzie pierwszym sygnałem ostrzegawczym dla kogoś, kto będzie szukał w omawianej książce spokojnej, relaksującej i bezpretensjonalnej lektury. Powieść angielskiego prozaika będąca oryginalnym spojrzeniem na świat służących pracujących w wielkiej rezydencji gdzieś w Irlandii, gdzieś u progu II wojny światowej, stawia przed czytelnikiem nieliche wymagania.

Lwią część książki stanowią zapisy rozmów, jakie pod nieobecność właścicieli posiadłości, prowadzą ze sobą służący. Partii czysto narracyjnych znajdziemy w sumie niewiele i mają one zarysować niezbędne dla rozeznania się fabule fakty - umiera stary lokaj, nowy sposobi się, by zająć jego miejsce, pokojówki plotkują, kucharki gotują… Cała reszta rozgrywa się w dialogach, z których autor (a co za tym idzie, tłumacz) pousuwał większość przecinków, a także nakazał postaciom posługiwać się specyficzną gwarą sugerującą ich niższe pochodzenie. Celowość tego ciekawego zabiegu artystycznego nie może jednak zrekompensować wysiłku, jaki potencjalny czytelnik włoży w przedzieranie się przez nieoznakowany przyzwoicie teren powieści.

Ponadto powieść nie ma tradycyjnie rozumianej fabuły. Śledzimy montaż scen, okruchy zanotowanej codzienności, szkice czegoś większego, co być może prowadzi nas w znanym tylko autorowi kierunku. Oczywiście, obserwacje obyczajowe dotyczące egzotycznego przecież dla nas świata służących mogą być cenne i pouczające, o ile uda nam się zaakceptować warunki narzucone nam przez Greena.

Cóż więc dostanę w zamian za przedarcie się przez tę powieść? – zapyta czytelnik, trzymając w rękach dzieło angielskiego autora – co będzie w garncu na końcu tej tęczy? Na pewno odpychający i brzydki portret przedstawicieli niższych warstw społecznych, których los zanurzył w świecie arystokracji. Na pewno obraz drobnych złośliwości i cynizmu, niskich pobudek i żądz z trudem tłumionych przez namiastki ogłady. Żaden z bohaterów nie budzi sympatii. Odwrotnie, postacie książki mogą być ilustracją naturalistycznych teorii jakoby klasa społeczna, miejsce pochodzenia i środowisko determinowały człowieka i nie pozwalały mu aspirować do czegokolwiek wyższego.

Piszący te słowa zdaje sobie sprawę, że wciela się w rolę książkowego trybuna ludowego i występuje w obronie „zwykłych” czytelników przed dziełami skazującymi ich na „męki wyższego rzędu.” Walory powieści Greena są niezaprzeczalne, ale w pełni cieszyć się nimi mogą zaprawieni w bojach z trudną prozą cierpliwi odbiorcy. „Kochając”, powieść doceniana w kręgu literatury angielskiej, można traktować jako luksusowy i egzotyczny towar, jednak śmiem wątpić, czy może ona podbić serca rodzimych miłośników czytania.