Zmurszały kanon, czyli "Obcy w obcym kraju" Heinleina.

 Klasyczny już Obcy w obcym kraju Roberta Heinleina ukazał się na samym początku lat 60. XX stulecia, wywalczył jedną z najważniejszych branżowych nagród (Hugo) i dość szybko znalazł wiernych czytelników w młodzieży kontestującej rzeczywistość tamtych czasów. W tym roku obchodzimy sześćdziesiątą rocznicę ukazania się tego flagowego dzieła należącego do fantastyki naukowej, mamy więc okazję skonfrontować ten tekst ze współczesnymi odbiorcami i ich oczekiwaniami w stosunku do science fiction.

Mnie coś nie pasowało, coś uwierało i drażniło. Bardzo długo zastanawiałem się, jak uchwycić tę powieść, która początkowo nie robiła na mnie większego wrażenia. Nie mogłem znaleźć właściwego klucza i odpowiedniego zamka. Książka zamiast do mnie przemawiać, irytowała lub męczyła. Czułem, że ta opowieść została zbyt głęboko zanurzona w sosie nieistniejącej już „amerykańskości” – co i rusz Heinlein podnosił takie problemy jak dziedziczenie, kruczki prawne, walka o własność… To mnie odrzucało, było nomen omen obce, ekonomiczne, ilustrowało przy pomocy fantastycznego kostiumu mechanizmy kapitalistycznego ładu. Tak właśnie zapowiadała się ta historia.

Ekspozycja tekstu zdaje się potwierdzać powyższe rozpoznania. Statek z ziemskimi kolonistami ląduje na Marsie, ludziom udaje się przypieczętować swój krótki pobyt spłodzeniem potomka. Dorośli giną, a po chłopca wychowywanego przez rdzennych Marsjan przybywa ekspedycja ratunkowa. Brzmi to dość atrakcyjnie, chociaż ciężar powieści zdawał się przesuwać w kierunku takiego oto hipotetycznego problemu – do kogo należy obca planeta, skoro żył tam i dorastał człowiek, Valentine Michael Smith? Czy jest on jedynym właścicielem całego globu? Czy można odebrać mu ten świat? I jakie precedensy należy brać pod uwagę?

W pewnym momencie lektury zrozumiałem jednak, że Heinlein przepchnął powieść na zupełnie inny tor. Historia człowieka z Marsa, który wychowywany na nie-ludzkiej planecie nie miał szansy nasiąknąć człowieczymi wartościami, normami, etyką, duchowością, zrzuciła swój „prawniczy” naskórek. Valentine Michael Smith za sprawą opiekujących się nim rezolutnej pielęgniarki i ekscentrycznego filozofa-sybaryty odkrywa powoli nie tylko prawdziwą „urodę” świata, w którym rządzą chęć zysku, potrzeba dominacji i kontroli, ale również w momentami zabawnych okolicznościach zaznajamia się z różnicami płci. A tego wychowanek rdzennych Marsjan zdawał się wcześniej nie dostrzegać… Gdy zaś dodamy, że człowiek z Marsa dysponuje zdolnościami paranormalnymi, jakich mogliby mu pozazdrościć ci, którzy chcą go wykorzystać do własnych niecnych celów, wtedy będziemy mieli do czynienia z opowieścią mogącą naprawdę się podobać.

Przyszło mi również do głowy, że to opowieść o jednym z oświeceniowych mitów, historia szlachetnego dzikusa, który znalazłszy się w „zepsutym” świecie ludzi, detonuje własną naiwnością kanony cywilizacji, w odmęty której go wrzucono. Taki jest główny bohater i to właśnie przez pryzmat jego odmienności przyglądamy się naszemu światu. Wnioski, jak można się szybko przekonać, nie są pocieszające.

Pomimo tego, że zbuntowane dzieciaki drugiej połowy XX wieku zaczytywały się w tej powieści, autor zdawał się kpić z kontrkulturowych fetyszy, które śmiertelnie poważnie traktowali heroldowie Ery Wodnika. Wolna miłość, astrologia, mglista duchowość – to wszystko zostaje potraktowane z dozą ironii, szyderstwa lub w najlepszym razie z dystansem.

Właśnie w ten sposób moim zdaniem najlepiej czytać dziś Obcego w obcym kraju. Przyjąć założenie, że Heinlein nie pisze serio, nie staje na baczność w obliczu tematu i gatunku (tak wielu twórców science fiction cierpi na niedowład poczucia humoru), ale jego opowieść o marsjańskim „Kowalskim” jest tak naprawdę galopem przez amerykańską rzeczywistość, być może nawet rzeczywistość kultury Zachodu, którą dość uszczypliwie komentuje.

Niestety, momentami pisarz jest rozgadany i bez najmniejszej szkody dla fabuły można by z niej wyciąć kilkadziesiąt stron. Również poczucie humoru Heinleina czasem wydaje się wymuszone lub najzwyczajniej w świecie archaiczne, przynoszące skojarzenia ze screwball comedy, hollywoodzkimi komediami, które charakteryzowały się między innymi przekomarzankami pomiędzy czubiącymi się i lubiącymi bohaterami. Nieco przestarzały zdaje się być również arsenał fantastycznych wynalazków, gadżetów ułatwiających życie ludziom z przyszłości. Ktoś bardziej złośliwy niż ja porównałby tę warstwę powieści do realiów, w jakich żyje kreskówkowa rodzina Jetsonów…

Klasyk? Z pewnością. Jednak czas nie obszedł się z tym utworem łagodnie. Powieść stanowiącą jeden z kamieni milowych gatunku najbezpieczniej będzie uznać za krytykę i jednocześnie kpinę z rozpędzającej się cywilizacji kapitalistycznej. Świat się zmienił i niegdyś skandalizujące elementy Obcego w obcym kraju, na przykład erotyka i frywolność, z jaką bohaterowie podchodzą do spraw damsko-męskich, mogą dziś najwyżej rozczulać. Czy warto przeczytać? Tak. Klasyka nie musi się podobać. Ją po prostu trzeba znać.

Recenzja pierwotnie ukazała się na łamach Fantasta.pl